Tipi: Durum
Tanımı: Mevcut besin yoğunlukları ve zamansal eğilimlerdeki coğrafi değişimleri göstermektedir.
Önem: Azot ve fosfor zenginliği, dibe çöken organik maddelerin miktarını arttıran plankton alglerinin aşırı büyümesinden başlayarak, istenmeyen bir etkiler zinciriyle sonuçlanabilir. Bu etkiler, artan sedimentasyon ve kopepodlar tarafından daha az hayvan yenmesine neden olan, tür kompozisyonundaki ve derin denizlere ait besin ağının işlevindeki (örneğin geniş diyatomlar yerine küçük kamçılıların gelişimi) değişiklikler nedeniyle artabilir. Bunun sonucunda oksijen tüketiminde meydana gelen artış, katmanlaşmış su kütlesi olan bölgelerde, oksijen azalmasına, toplum yapısında değişikliklere ve bentik faunanın ölümüne neden olur. Ötrofikasyon, alg çoğalması riskini de arttırır. Bazıları, bentik faunanın, vahşi ve kafesli balıkların ya da insanları zehirleyen kabuklu deniz ürünlerinin ölümüne neden olan zararlı türlerden oluşmaktadır. N/P oranı, birincil fitoplankton üretiminin potansiyel azot ya da fosfor sınırlaması hakkında bilgi sunar. Kentsel bölgelerden, sanayi ve tarım alanlarından denize taşınan/deşarj edilen geniş çapta azot ve fosfor girişi, ötrofikasyona neden olabilir.
Değerlendirme:
Çevre, Şehircilik ve iklim Değişikliği Bakanlığı Laboratuvar, Ölçüm ve İzleme Dairesi Başkanlığınca “Denizlerde Bütünleşik Kirlilik İzleme Programı” TÜBİTAK-MAM’ın koordinasyonunda yürütülmektedir. Bu kapsamda Akdeniz, Ege Denizi, Marmara Denizi ve Karadeniz’de izleme çalışmaları ile denizlerimizin kalite ve kirlilik durumları çeşitli göstergelerle ortaya konulmaktadır. Bu bölümde kıyı ve deniz sularındaki besin elementlerine yönelik değişimler ve dağılımları DEN-İZ Programı kapsamında üretilen veriler ve değerlendirmeler kapsamında yapılmaktadır. Besin elementleri yüzey dağılımlarında yüzey çözünmüş inorganik azot (ÇIN), nitrit-nitrat azotu (NOx), orto-fosfat (PO4-3) ve toplam fosfor (TP) konsantrasyonları değerlendirilmiştir.[i].
Denizlerde kirlilik ve kalite değerlendirmeleri su yönetimi birimi (SYB) bazlı yapılmaktadır. Su Yönetim Birimleri veya diğer bir deyişle Kıyı Su Kütleleri yüzey sularının önemli özelliklerle –fiziksel, hidromorfolojik, ekolojik ve baskıların analizi ile- ayrıştırılmış bir yüzey suyu bölümünü tanımlar. Su Çerçeve Direktifi kapsamında ele alınan en küçük yönetim birimleridir.
Akdeniz Bölgesinde son 8 yılın yaz ve kış dönemi sonuçlarına göre; yüzey suyu DIN değerlerinin mevsimsel ve alansal değişimleri, aynı alanlarda PO4 ve TP değişimlerine kıyasla çok daha belirgin olduğu görülmüştür. Bunun temel nedeni, kış döneminde nitrat ve silikatça zengin yüksek debili nehir suları ve özellikle yağışlı kış aylarında debisi çok artan küçük akarsularla (dereler) kıyısal alanlara karışan karasal yükler ve yağışlar yüzey suyu çözünmüş azot değerlerini yükseltmesidir. Mevsimsel olarak kış döneminde debisi artan nehirler ve yağışların etkisiyle girdilerden etkilen kıyısal deniz alanlarında NOx derişimi kış döneminde belirgin artış göstermiştir. Bu mevsimsel değişim, karasal baskıların belirgin olduğu doğu bölgesi SYB’lerde aynı dönemlerde ölçülen yüksek PO4, TP ve düşük SDD değerleri ile uyumludur. SYB ölçekli karşılaştırma yapıldığında, en yüksek Si ve NOx değerleri bölgedeki büyük akarsu girdilerinden etkilenen İskenderun ve Mersin Körfezi içinde yer alan SYB yüzey suları değerlerinde ölçülmüştür. En düşük değerler ise doğal olarak, akarsu girdilerinin iyice zayıfladığı Antalya Körfezi ve Finike bölgesinde kıta sahanlığının daraldığı kıyısal sularda, referans noktalar ve açık deniz alanlarını kapsayan bölgelerde gözlenmiştir. (Grafik 67) Ege Denizinde nehir girdilerinin, yağış ve karışımın arttığı kış dönemi verileri dikkate alınarak Yerüstü Su Kalitesi Yönetmeliğine (YSKY) göre değerlendirildiğinde, EGE16 (Meriç etki alanı ve Saroz Körfezi kıyıları), EGE15 (Çanakkale Boğazı çıkışı), EGE09 ve 10 (İzmir Körfezi-Gediz Nehri etki alanı) ve EGE06 (Büyük Menderes) ötrofikasyon riski altında olduğu gözlenmiştir (Grafik 68).
Karadeniz’de 2014-2023 yılları arasında en yüksek çözünmüş inorganik azot (nitrat+nitrit+amonyak) değerler kış mevsiminde artan yağışlarla debileri yükselen nehir girdilerinin (Sakarya, Filyos, Kızılırmak ve Yeşilırmak) beslediği SYB yüzey sularında ölçülmüştür. TP konsantrasyonlarının bölgesel dağılımı çok benzer değişim göstermiştir. Samsun’da bulunan KAR08’de diğer SYB’lere oranla belirgin şekilde yüksektir. Karadeniz'de nehir etkisi dışında kalan alanların yüzey sularında azot ve fosfor derişimi oldukça düşüktür. Silikat konsantrasyonları diğer besin elementleri gibi, Karadeniz kıyıları ve yıllar boyunca belirli bir ortalama değerde bulunmamış ve salınım göstermiştir. Ancak en yüksek silikat değerleri, karasal girdilerin daha baskın olduğunu alanlarda görülmüştür (Grafik 69).
Marmara Denizi’nde 2014-2023 yılları karşılaştırıldığında, MAR04 (Bandırma Körfezi) ve Susurluk etkisindeki bölgelerde (MRM01-02- 03- 21) yüksek fosforlu bileşikler görülmüştür. Çözünmüş İnorganik Azot (nitrat+nitrit+amonyum azotu) ise, İstanbul ve İzmit Körfezi’ni temsil eden alanlarda, Gemlik Körfezi, Susurluk Nehri kıyısı alanlarında yüksek konsantrasyonlarda ölçülmüştür. Ancak yıllar arası farklılıklar da mevcuttur. 2014- 2023 yılları incelediğinde 2023 yılı diğer yıllardan bütün besin elementlerinde düşük konsantrasyon değerleri tespit edilmiştir. Bu durum, 2023 yılında düşük yağışların ve mevsim normallerinin üzerinde sıcaklık kaynaklı olduğu düşünülmektedir. Ancak, baskıların yüksek olduğu bölgelerde ve su kalış süresinin uzun, akıntıların düşük olduğu körfez bölgelerinde değerler yüksektir (Grafik 70).
GRAFİK 67- AKDENİZ YÜZEY SUYU BESİN ELEMENTLERİ 2014-2023 KARŞILAŞTIRILMASI
Kaynak: ÇŞİDB-ÇEDİDGM ve TÜBİTAK-MAM (2023). Denizlerde Bütünleşik Kirlilik İzleme Programı (2014-2023). (Akdeniz Final Raporu, 2023), 2023, Gebze-Kocaeli
GRAFİK 68- EGE DENİZİ YÜZEY SUYU BESİN ELEMENTLERİ 2014-2023 KARŞILAŞTIRILMASI
Kaynak:ÇŞİDB-ÇEDİDGM ve TÜBİTAK-MAM (2023). Denizlerde Bütünleşik Kirlilik İzleme Programı (2014-2023). (Ege Denizi Sonuç Raporu, 2023), 2023, Gebze-Kocaeli.
GRAFİK 69- KARADENİZ YÜZEY SUYU BESİN ELEMENTLERİ 2014-2023 KARŞILAŞTIRILMASI
Kaynak: ÇŞİDB-ÇEDİDGM ve TÜBİTAK-MAM (2023). Denizlerde Bütünleşik Kirlilik İzleme Programı (2014-2023). (Karadeniz Sonuç Raporu, 2023), 2023, Gebze-Kocaeli.
GRAFİK 70- MARMARA DENİZİ YÜZEY SUYU BESİN ELEMENTLERİ 2014-2023 KARŞILAŞTIRILMASI
Kaynak: ÇŞİDB-ÇEDİDGM ve TÜBİTAK-MAM (2023). Denizlerde Bütünleşik Kirlilik İzleme Programı (2014-2023). (Marmara Denizi Sonuç Raporu, 2023), 2023, Gebze-Kocaeli.
[i] Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, ÇED, İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü, Laboratuvar Ölçüm ve İzleme Dairesi Başkanlığı ve TÜBİTAK-MAM (2023). Denizlerde Bütünleşik Kirlilik İzleme Programı (2014-2023).
