Gösterge Nedir?

Çevre üzerindeki baskının, çevresel durumundaki değişimin, uygulanan çevre koruma politikalarının başarısının değerlendirilmesinde temel araçlar niteliğinde olan çevresel göstergeler, çevresel raporlamada çok kritik bir rol üstlenmiş durumdadır. Zira, çevresel göstergeler, ‘‘çok kompleks süreçleri ya da olayları “bir işaret ya da bir sinyal” gibi basit ve kolayca kullanılabilir şekilde tanımlamakta ya da değerlendirmektedir.  Bu da, çevresel göstergelerin, politika yapıcılar ve karar vericiler için önemli bir bilgi kaynağı olması sonucunu getirmektedir. Bununla birlikte, en temel sorun ya da soru “tüm ekolojik sistemi en doğru ve en basit şekilde değerlendirebilecek” göstergelerin belirlenebilmesi olarak ortaya çıkmaktadır.

Çevresel göstergeler, çevresel politika üretimi ve raporlama sürecine 1980’lerde girmiştir. O zamandan bu yana göstergelerin değerleri ve kullanımları önemli ölçüde artış göstermiş ve günümüzde çevresel göstergeler, çevresel politikaların ve çevre durum raporların gelişimlerinin ayrılmaz bir parçası olmuştur.

Öte yandan, çevresel göstergeler, kamunun çevre durumu hakkında bilgilendirilmesi ve kamusal çevre bilincinin geliştirilmesi açısından da bir araç olarak kullanılmaktadır. Göstergelerin; karmaşık gerçeklerin sadeleştirilmiş  hali şeklinde olması, bu basit mesajların daha geniş bir hedef kitleye, daha büyük potansiyel bir etki ile ulaşmasını sağlayabilmektedir.

Temel Uluslarası Çevresel Gösterge Setleri

Uluslararası düzeydeki göstergelerde en önemli rolü oynayan kuruluşlardan bazıları: OECD, Avrupa Komisyonu (EUROSTAT), Avrupa Çevre Ajansı (AÇA), Birleşmiş Milletler (UNEP, Sürdürülebilir Kalkınma Komisyonu) ve Dünya Bankası’dır. İzleyen bölümde seçilmiş uluslararası çevresel gösterge setleri açıklamaktadır.

Göstergelerin Sınıflandırılması

Dünya’da, çevresel göstergelerin geliştirilmesine yönelik olarak farklı yaklaşımlar uygulanmakta, farklı kavramsal çerçeveler ya da modeller dahilinde gösterge setleri oluşturulmaktadır. Bunlardan biri; “Baskı-Durum-Tepki (PSR)”çerçevesidir. 1994 yılında OECD (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü) tarafından çevresel politikalar ve raporlama çalışmalarına baz teşkil etmek üzere geliştirilmiş ve kapsamlı bir gösterge sistemi oluşturulmuştur. Diğer bir model olan DPSIR çerçevesi AÇA (Avrupa Çevre Ajansı) tarafından toplum ve çevre arasındaki ilişkiyi tanımlamak üzere 2004 yılında, PSR çerçevesi geliştirilerek oluşturulmuştur. Bu model İtici güç (Driving force), Baskı (Pressure), Durum (State), Etki (Impact), Tepki (Response) olarak beş elemanı içermektedir. Bu yaklaşımla; uygulanan tedbirlerin ne derece etkin olduğunun ölçülmesi, diğer bir deyişle itici güçler ve etkiler arasındaki varlık ilişkisinin açıklanması mümkün olabilmektedir.

 İtici Güç Göstergeleri: Çeşitli değişkenlerin arkasında yatan faktörlerdir. Genel olarak ifade etmek gerekirse, tüm ekonomik faaliyetler bu sınıfa girer.

 Baskı Göstergeleri: Çevresel sorunlara neden olan ya da olabilen değişkenleri tanımlarlar. Bu göstergeler, doğrudan problemlerin kaynakları üzerinde yoğunlaşan göstergelerdir. Genel olarak ifade edilirse, tüm emisyonlar bu sınıfa girer.

 Durum Göstergeleri: Çevrenin mevcut durumunu ortaya koymaya yönelik göstergelerdir. Genel olarak tüm konsantrasyon ölçümleri bu sınıfa girer.

 Etki Göstergeleri: Çevresel değişikliklerin yol açtığı, neden olduğu en uç noktadaki etkilerdir. Genel olarak çevresel değişikliklerin yol açtığı sağlık sorunları ile ilgili göstergeler bu sınıfa girer.

   Tepki Göstergeleri: Tepki göstergeleri, çevrenin durumundaki değişiklikler karşısında toplumun ve bireylerin gösterdiği tepkileri ve bu değişiklikleri önlemek, telafi etmek, iyileştirmek ya da bu değişikliklere adapte olmak amacıyla yapılan resmi teşebbüsleri içermektedir. Yani çevre kirliliğine karşı getirilen çözümlerle ilgili göstergeler bu sınıfa girer.

Çevresel Göstergeler Kitapçığındaki göstergeleri buna göre aşağıdaki gibi sınıflandırabiliriz;